Bölgenin Sessiz Kahramanı Norduz Koyunun Sıra Dışı Yolculuğu'nu Prof. Dr. Yakup Akgül anlatmaya devam ediyor.
Röportaj: Ümran Öztürk
Bu koyun türünün bakım ve beslenme ihtiyaçları nelerdir?
Bölgemizde yetiştirilen Norduz koyun ırkı konusunda yapılan değerlendirmemizde yetiştiricilerin dikkat etmesi gereken önemli bir hususu burada ifade etmek isterim; Yetiştiricilerimiz genellikle diğer koyun ırklarında olduğu gibi norduz koyunlarını da mevcut yayla ve mera besisine tabii tutarak üretime devam etmektedirler. Halbuki norduz koyunu yüksek verimli koyun ırkları arasında yer almaktadır. Bu hayvanların en önemli özelliği yıl boyu gerek iyi mera besisi ve gerekse iyi bir konsantre yemle beslenmeleri bir zorunluluktur.
Örneğin Anaç Norduz koyunu iyi bir yayla besisi sonrasında yapılacak olan kaba ve konsantre yem besisi ile hem iyi canlı ağırlıkta sağlıklı kuzu doğurma, hem de anaç koyunların süt sağım süresince yüksek miktarda süt verimi özelliğini devam ettirmek gibi bir avantajı söz konusudur.
Bununla birlikte bu şekilde yapılan beslemelerle Anaç koyunların döl tutma yetenekleri, ikiz doğurma yavru oranları gibi birçok özelliği ile önemli bir hayvan olduğu gerçeğinin ortaya çıktığı görülmüştür. Saf anaç koyun yetiştiriciliği konusunda yetiştiricilerin çok istekli olmasının en önemli sebeplerinden biri bu özelliğindendir.
Yukarda yaptığımız bu tespitler konusunda bazı eleştiriler sahadan gelebilir ancak norduz koyununda dişi ve erkek fark etmeksizin bütün beslenme türlerinde üstün verim özellikleri yakalanmak isteniyorsa tarif ettiğimiz şekilde bakım ve beslenme ile arzu edilen yüksek verim kabiliyetlerini yakalamak mümkündür.
Ancak yetiştirici elinde bulunan anaç koyunların bakım ve beslenmesi konusunda halkın yeterli bilgiye sahip olmadığı, hayvanın sağlıklı yetiştirilmesi konusunda duyarlı davranmadığı, yetiştiriciliğin mevcut işletmelerde klasik metotlar ile yapıldığı, bu hayvanların üstün verim özelliklerinin köreltildiği ve bu hatalı bilinç ve yetiştiricilik tarzıyla saf norduz koyunlarının bugün yüksek gibi görülen verim özelliklerinin aslında saf norduz koyunun sahip olduğu genetik özelliğin işaret ettiği verim özelliklerinin çok gerisinde kaldığı kanaatindeyiz. Zira bu hayvanlar çok hassas hayvanlardır, yüksek etçi ve sütçü ırklardır. Yapılan saha taramalarında da bu hayvanların kötü bakım, beslenmelere ve stres yaratıcı faktörlere karşı tepkisel davrandığı, tepkinin özellikle verim özelliklerinde düşmeye sebep olduğu görülmüştür.
Bu verilere göre Anaç Norduz koyununun genetiğinin işaret ettiği gerçek yüksek verim özelliklerinin, ortaya çıkarılması bir zorunluluk halini almıştır. Bu yönü ile bilim insanlarının derin araştırmalara ciddi bir ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır.
Tarım işletmeleri genel müdürlüğünün Gürpınar bölgesinde yerinde yaptığı tespitlerle ülkemizde önemli bir gen kaynağı olan Norduz koyunlarının korunmaya alınması, genetik varlığının korunması ve arzu edilen popülasyonun yeniden kazanılması adına bir araştırma enstitüsü kurmuştur. Bu kurum belirtilen görevler doğrultusunda hizmetine devam etmektedir. Bu çok hayırlı bir çıkıştır. Bu çalışmaları gönülden destekliyoruz.
Gürpınar bölgesinde Norduz koyununa dair yukarda anlattığımız saha tespitinden de anlaşılacağı üzere bölgede bu koyun ırkının neslinin devam etmesi için popülasyonunun bölgenin ihtiyacına, yetiştiricinin sevgisine maruz kalabilmesi için çayır ve mera ihtiyacının niteliğinin korunması, geliştirilmesi ve ıslah edilmesi konusunda özel önlemlerin alınması zorunludur. Van olarak bilmemiz gerekir ki bizim başka bir norduz koyunumuz yok. Ve bu koyun ırkımızla diğer bütün koyun ırklarına kafa tutabilecek bir imkana sahibiz. Bu hayvana dair bölgede yapılması gereken yatırımların dahilinde mera ıslah çalışmalarının zaman geçirilmeden yapılması ve her yıl gözden geçirilerek sağlanan gelişmelerin tespit edilmesi gerekir. Zira yukarda ifade ettiğimiz gibi bu hayvanların yüksek et ve süt verimleri verebilme kabiliyetleri oldukça yüksek olup bu kabiliyetlerin korunması ve devam ettirilmesinin tamamen bakım ve beslenmeye tabii olduğu söylenebilir. İyi bakım beslenme üstün verim özelliklerinin devamı anlamına gelir. Bu hayvanları kurak ve çorak arazilere adaptasyon özellikleri ile tanımaktan vazgeçelim. Bu hayvanlar kolayca adapte oldukları için değil, başka çareleri olmadıkları için bu arazilere uyum göstermektedirler. Halbuki kültür ırkı sığırlarda olduğu gibi, anaç Norduz koyununun üstün verim özelliklerinde daha iyi bir bakım ve beslenmenin temel şart olduğu karşımıza çıkmaktadır. Bunun için Norduz koyunlarını iyi bir yayla besisinden geçirildikten sonra iyi bir kaba ve konsantre yem besisi ile üstün verim özelliklerinin korunacağı bir süreci elbette hak etmektedirler. Bunların yaşadığı meraları ıslah etmeden gerek genetiğin korunması ve gerekse popülasyonlarının artırılması hususunda güvenle konuşmak mümkün değildir.
Bölgede Norduz koyununun genetiğinin korunması ve popülasyon üstünlüğünün geliştirileceği ve üstün verim özelliğinin keşfedileceği yeni kapsamlı projeler ile teknik elemanların yetiştirilmesi hususunda gerekli önlemler alınmaya gidilmelidir.
(Norduz koyunu varyetesi)
Norduz koyununun yetiştirilmesi ve korunması için ne tür çalışmalar yapılmaktadır?
Norduz koyunlarının bölgede saf olarak yetiştirilmesi Vanımız ve bölgemiz için son derece önemlidir. Hatta bu konuda çok sayıda acil eylem planlarına da ihtiyaç vardır.
Anaç Norduz koyununun genetiğinin korunması, neslinin geliştirilmesi de acilen artırılması son derece hayati öneme sahiptir. Zira yetiştiricinin son yıllarda norduz koyunu konusundaki hassasiyetini kaybetmesi ve damızlık koç seçimindeki hatalar nedeniyle saf norduz koyunu sürülerinin yetiştirilmesinde önemli aksaklıklar meydana gelmiştir. Özellikle yapılan melezleme çalışmaları sırasında melez veya diğer ırk koç kullanımı saf norduz ırkının genetiğinin korunmasına büyük zarar vermiştir. Saf Norduz koyununun yukarda ifade ettiğimiz şekilde Gürpınar bölgesinde bazı işletmelerde saf sürüler halinde yetiştirilmeye devam edildiği bir gerçektir. Ancak bir taraftan saf Norduz sürülerinde yetiştiriciliğe aynı şekilde devam edilirken, diğer taraftan saf norduz koyun sürülerine Norduz melezi veya diğer ırk koçlar katılımı ile daha önce saf olarak bölgede yetiştirilen birçok saf norduz koyun sürülerinde önemli değişiklikler gözlenmektedir. Öte yandan saf Norduz koçların üstünlüğünü gören bölgedeki diğer yetiştiricilerimiz Akkaraman ve Karakaş koyun sürülerine saf Norduz koçlarını katmak sureti ile farklı bir melezleme yoluna gittikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Norduz koyunu beğenisi olan yetiştiricilerimiz bilmelidir ki saf Norduz koyununun anavatanı sayılan Gürpınar ilçesinin dışında da birçok ilçemizde sürülere katılan koçlar sayesinde mevcut işletmelerde çok sayıda Norduz melezi koyunun var olmaya başlandığı görülmektedir.
Ancak bu işletmelerde her ne kadar diğer ırk koyun sürülerine katılan melez koçlarla oluşturulan çiftleştirilmeler söz konusu ise de melezleştirilen koyunların verim özelliklerinin diğer yerli koyun ırklarının verim özellikleri ile çok farklı olmadığı bilgisi mevcuttur. Bu durum Norduz koyununun geleceğini önemli ölçüde tehlikeye düşürmektedir. Zira bu koyunların saf genetiği korunması şartıyla gerek yüksek süt verimi, gerekse etçil özelliği ile dünyada sayılı bir koyun ırkı olduğu gerçeğini unutmamamız gerekir. Bu konuda gerek devlet kurumlarına ve gerekse özellikle Gürpınar ilçesinde saf ırk yetiştiriciliği yapan yetiştiricimize büyük görevler düşmektedir. Bu bakımdan Norduz koyununun ırk özelliklerinin korunması için özel koruma tedbirleri geliştirilmelidir.
Yukarda ifade ettiğimiz sebepler ile Norduz koyununun gerek asli genetiğinin korunması ve gerekse mevcut verim kabiliyetlerinin devam ettirilmesi ile birlikte gerekli popülasyonun bir an önce yakalanması için de gerekli çalışmalara biran önce başlamak gerekir. Bu popülasyonun yakalanabilmesi daha önceki devlet deneyimlerinde olduğu gibi Tarım İşletmelerinin Genel Müdürlüğünün gözetiminde Gürpınar ilçesinde büyük çaplı Norduz koyunu üretme çiftliği kurulmalıdır. Bu çiftlikte başlangıçta 10.000 baş saf Norduz koyunu yetiştirilmesi öngörülmelidir. Bununla birlikte Tarım işletmeleri Genel Müdürlüğü kapsamında kurulması düşünülen Devlet Üretme Çiftliği organizasyonları devam ederken, edinilen tecrübeler ile Norduz koyunu yetiştiriciliği konusunda bölgede yeni yetiştiriciler teşvik edilmelidir. Ayrıca Tarım Bakanlığının kamu desteği çerçevesinde daha önce bu bölgede norduz koyunu yetiştiriciliği yapan ve bu koyunun yetiştiriciliği konusunda yeterli bilgiye sahip olan saf norduz koyunu işletmelerini yeniden inşa etmek ve mevcut olanların işletme kapasitelerini geliştirmek son derece önemlidir.
Bu kapsamda Gürpınar bölgesinde yaptığımız araştırmalar çerçevesinde saf norduz koyunu işletme sayısının oldukça azaldığı planlanması düşünülen saf Norduz koyunu popülasyonun yeniden yakalanabilmesi için özel yatırım ve desteklere büyük ihtiyaç duyulmaktadır. Gürpınar bölgesinde sayıları oldukça azalan saf Norduz koyunu popülasyonunun eski haline kavuşturulması adına yeni tedbirler alınmalıdır. Yine bu tedbirler kapsamında sahada yaptığımız çalışmalarda arzu edilen popülasyonun yakalanması hususunda bölgede özellikle Van ve çevresinde yetiştiriciliği yapılan melez Norduz koyunlarının halk elinden satın alınarak Gürpınar bölgesinde kurulacak olan yeni işletmelerde ilerleyen dönemlerde saf yetiştiricilik çalışmaları kapsamında yapılacak olan saflaştırma çalışmaları ile arzu edilen saf popülasyonda yeni Norduz koyunu üretimi kolaylaştırılmış olacaktır. Norduz bölgesinde yapılacak bir saha çalışması ile daha önce saf Norduz koyunu yetiştirilen köy ve mahalleler tespit edilerek yeniden Norduz koyunu yetiştirilmesine açılmalıdır. Bu kapsamda terk edilmiş köyler yeni yetiştiricilere kiralanarak; yeni yetiştiricilere özel işletme gideri, altyapı ve üst yapı kaynakları, işetmede kapasite artırma desteği gibi destekler ile bölgede en az 1.000 ve üzeri anaç Norduz koyunu işletmeleri bina edilmelidir.
Aynı şekilde bölgede yetiştiriciliğe devam eden büyük ve küçük çaplı Norduz koyunu yetiştiriciliği yapan yöredeki diğer yetiştiricilere de devlet tarafından özel destekler ve işletme giderleri sağlanarak saf Norduz koyunun yetiştiriciliği konusunda ciddi bir kamuoyu sağlanmış olacaktır.
Tarım bakanlığının bu ilçemizde inşa ettiği enstitü kapsamında gerek saf koyun yetiştiriciliği ve gerekse melez koyun yetiştiriciliği yapan yetiştiriciler özel eğitimlerden geçirilerek kooperatifleşme yoluna gidilerek bölgesel teşkilatlanmaları sağlanmalıdır.
Norduz koyunun bölgede yetiştirilmesi, geliştirilmesi ve genetiğinin saf olarak korunması için bu önlemlerin acilen devreye sokulması gerekmektedir.
Norduz bölgesini bu yaz mevsiminde Norduz koyunlarının yetiştiriciliğini ve yetiştiricilerini yakından görmek adına yaptığım gezide; bölgede bulunan geniş mera alanları ve çayırları ile çok kıymetli olduğunu müşahade ettim. Bu bölgenin koyun yetiştiriciliği için de ne kadar uygun bir bölge olduğunu yakından görme imkanına sahip oldum. Ne yazık ki gördüğüm manzarada bölge yaylalarının hemen her tarafında Gürpınar ilçesinin dışından getirilen düşük verimli koyun ırklarıyla (göçer) hiç de bölgeye uygun olmayan bir koyun yetiştirme tarzının seçildiğini gördüm. Özellikle bölgeye göçerler tarafından taşındığını gördüğüm düşük verimli ırklar ile çayır ve meralarının gereksiz bir şekilde zayıf düşürüldüğü tarafımdan tespit edilmiştir. Halbuki ülkemiz için doğru tarif edildiği zaman çok özel bir hayvan olan norduz koyunun bu bölgeye göstermiş olduğu yüksek adaptasyon kabiliyeti ile yetiştirilmeyi hak ettiğini ve bölgenin kendisine ait bırakılarak ırk özelliğinin korunmaya devam edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle Gürpınar bölgesinin diğer koyun ırklarının yetiştirilmesine yasak getirilerek sadece norduz koyunlarının anaç, kuzu ve tokluların yetiştirilmesine imkan verilmesi bir zorunluluktur. Norduz koyununun verim özelliklerini ve adaptasyon kabiliyetlerini yakından gördükten sonra bu hayvanın gerek bölgemiz ve gerekse iyi bir planlama ile dünya pazarlarında etçi ve sütçü özelliği ile boy gösterebileceği yakından gözlemlenmiştir. Çok kısa bir çalışma ile marka değerindeki bir hayvan özelliğine kısa bir tanıtımla taşınabileceğini düşündüğüm saf norduz koyunlarının sevimliliği dünyanın her tarafına taşımak mümkün olabilecektir. Bölge olarak sahip olduğumuz bu değeri asla heba etmemeliyiz, yanlış yönetmemeliyiz ve ekonomik değeri yüksek olan bu hayvanları pazarlarda çoğaltmaya devam etmeliyiz.
(Melez ve karma sürüler)
Röportaj devam edecek.