XIX. YÜZYILIN SONLARINDA VAN'IN MAHALLELERİ

Vansesi Gazetesi/Özel

Osmanlı Devleti idaresinde mülkî, yerel ve adlî teşkilatın ilk basamağını mahalleler teşkil eder. İdarî bakımından en küçük birim olan mahalle, Türk-İslam geleneğinde halkın sosyokültürel yaşantısı bakımından ayrı bir önem taşır.

Gerek Osmanlı şehirlerinde ve gerekse Osmanlı öncesi Türk-İslam şehirlerinde, şehir merkezi Ulu Camii olmak üzere onun etrafında halka halka gelişir. Bu Cami etrafında kurulan ilk mahalle ve o camii adı ile anılır. Bu cami etrafında bulunan halk ise gayet tabii olarak Müslüman halktır. Mesela, 1889'da Van'da Cami-i Kebir Mahallesi'nde 52 hane bulunmakta ve bunların tamamı da Müslüman olduğu görülmektedir. İslam şehirlerinin genel karakteri olan mahallelerin dinî etnik gruplara göre ayrılmış olması doğal olarak Osmanlı şehirlerine de yansımıştır. Bundan başka Osmanlı şehirlerindeki mahallelerde bazı meslek gruplarının adına da rastlamak mümkündür. Bundan da anlaşılıyor ki, o mahalle kurucuları söz konusu meslek erbabından birisi olduğu anlaşılmaktadır. XIX. yüzyılın sonlarında Van mahallelerinin isimlerinden hareketle bazı tespitlerde bulunmak mümkündür.

Bunlardan; şahısların mesleğiyle anılan mahalle isimleri, mesela; Lambacı Mirza Mahallesi, Çifçi Andiriat, Terzi Bazik ve sair gibi, bazı meslek isimlerinin mahalle adı olması; Nalbant Mahallesi, Camcı Mahallesi ve benzeri meslek isimleri ile anılanlar bey, paşa, ağa sıfatlarıyla anılan bazı şahıs isimleri olan mahallelerdir. Mesela; Emin Paşa, Selim Bey, Hatuniyye mahalleleri gibi. Tesbit ettiğimiz kadarıyla XIX. yüzyıl sonlarında Van'ın 58 mahallesi ve bir büyük sokağı (caddesi) bulunmaktadır.

ESKİ VAN'IN MAHALLELERİ:

Çorbacıoğlu Mahallesi: Van'ın orta büyüklükte mahallelerinden biridir. Toplam seksen altı hane bulunmaktadır.

Acem Haço Mahallesi: Van'ın büyük mahallelerinden biri olup, çoğunluğu Hristiyandır. Toplam yüz yirmi üç hanedir.

Mercimek Mahallesi: Yüz beş hanesi bulunan mahallenin çoğunluğu Hristiyandır.

Çakul Mahallesi: Toplam seksen altı hane bulunmaktadır. Çoğunluğu Hristiyandır.

Aryarık Mahallesi: Seksen beş hane bulunmaktadır. Çoğunluğu Hristiyandır.

Lambacı Mirza Mahallesi: Van'ın büyük mahallelerindendir. Yüz otuz sekiz hanesi bulunan mahalle müslim ve gayr-i müslimlerin beraberce iskan ettikleri mahalledir.

Karslı Mahallesi: Kars'tan Van'a göç edenler tarafından kurulmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Zira Osmanlılar tarafından feth edilen şehirlere başka yerlerden göçlerle gelenler kendi şehirlerinin isimleriyle birer mahalle oluşturdukları görülmektedir. Van'ın küçük mahallerinden biri olan Karslı Mahallesi'nde kırk yedi hane bulunup müslim ve gayr-i müslim birlikte iskan etmektedir.

Hanik Mahallesi: Bu mahalle sakinlerinin çoğu Ermeni'dir. Fakat, kendisi Ermeni olduğu halde, İslamiyeti seçip Müslüman olanlar da bulunmaktadır. Orta büyüklükte bir mahalle olan Hanik Mahallesi seksen haneye sahiptir.

Barutçu Mahallesi: Müslim ve gayr-i müslimlerin birlikte yaşadıkları mahallelerden biridir. Mahallede toplam yetmiş dokuz hane bulunmaktadır.

Nalband Mahallesi: Nalbant sanatı icra eden zanatkarlar tarafından kurulmuş olduğu tahmin edilmektedir. Mahalle toplam yüz beş haneye sahiptir. Mahallenin tamamı Hristiyandır.

Solak Mahallesi: Doksan haneli olan mahalle sakinlerinin çoğu Hristiyandır.

Çalık Mahallesi: Seksen haneli olan mahalle sakinlerinin çoğu Hristiyandır.

Terzi Bazik Mahallesi: Söz konusu mahalle Bazik adında terzilik sanatıyla meşgul olan bir Ermeni'nin adından kaynaklanmıştır. Herhalde Terzi Bazik mahallenin ilk sakinlerinden olsa gerek. Mahallede toplam seksen beş hane bulunmaktadır. Sakinlerinin çoğu Hristiyandır.

Bahçivan Mahallesi: Mahallede seksen üç hane bulunmaktadır.

Arıhlı Mahallesi: Mahallede yetmiş sekiz hane bulunmaktadır.

Müküslü Mahallesi: Van'ın küçük mahallelerinden biridir. Mahallede toplam altmış dokuz hane bulunmaktadır. Söz konusu bu mahalle Mi küs (Bahçesaray)'den Van'a göç edenler tarafından kurulmuş olacağı tahmin edilmektedir.

Barnik Mahallesi: Mahallede seksen dört hane bulunmaktadır.

Hoşu (Havsu) Mahallesi: Mahallede yetmiş dokuz hane bulunmaktadır.

Avesik Mahallesi: Mahallede seksen bir hane bulunmaktadır.

Vakıf Mahallesi: Mahallede doksan altı hane bulunmaktadır.

Çifçi Andiriad Mahallesi: Mahallede elli sekiz hane bulunmaktadır.

Şağo Mahallesi: Van'ın küçük mahallelerindendir. Toplam altmış üç hane bulunmaktadır.

Norşen-i Ülya (Yukarı Norşin) Mahallesi: Nüfus yoğunluğu bakımından orta dereceli bir mahalledir. Nüfusunun büyük bir çoğunluğu Müslümandır. Mahallede seksen dört hane bulunmaktadır.

Norşen-i Süfla (Aşağı Norşin) Mahallesi: Mahallede seksen bir hane bulunmaktadır. Mahalle sakinleri Müslüman Türk ve Hristiyan Ermeni karışıktır.

İnköprü Mahallesi: Mahallede altmış üç hane bulunmaktadır. Mahalle sakinlerinin tamamı Müslüman Türklerden oluşmaktadır.

Cafşik Mahallesi: Mahallede toplam yüz iki hane bulunmaktadır. Müslim ve gayr-i müslim karışık iskan etmektedir.

Halil Mahallesi: Van'ın en büyük ikinci mahallesidir. Mahallede toplam yüz kırk hane bulunmaktadır. Mahalle sakinlerinin çoğu Müslümandır. Buna rağmen az da olsa Ermeni bulunmaktadır.

Topçu Mahallesi: Mahallede seksen sekiz hane bulunmaktadır. Mahallenin tamamına yakını Müslümandır.

Hayıklı Anik(?) Mahallesi: Van'ın küçük mahallelerindendir. Mahallede toplam kırk yedi hane bulunmaktadır. Mahallede Ermeni Müslüman karışık iskan olmaktadır.

Bozahane Mahallesi: Toplam altmış üç hane olup, tamamı Hristiyandır.

Mahmud Ağa Mahallesi: Toplam elli bir hane olup, tamamı Müslümandır.

Sinaniyye Mahallesi: Toplam doksan beş hane olup, tamamı Müslümandır.

Erdamad Sokağı (Caddesi) : Van'ın en büyük caddesi sayılır. Cadde de toplam seksen sekiz hane bulunmaktadır.

Hacı Mehmed Efendi Mahallesi: Van'ın büyük mahallelerindendir. Toplam yüz otuz altı hane iskan etmektedir. Mahallenin tamamı Müslümandır.

Şabaniye Mahallesi: Toplam yüz on üç hane bulunmaktadır. Tamamı Müslümandır.

Hatuniyye Mahallesi: Van'ın en büyük mahallesidir. Sakinlerinin tamamı Müslümandır. Mahallede toplam yüz kırk dokuz hane bulunmaktadır.

Sahpatiye(?) Mahallesi: Mahallede toplam doksan hane olup ve tamamı da Müslümandır.

Selim Bey Mahallesi: Mahallede toplam doksan üç hane olup, tamamı Müslümandır.

Kara Hoca Mahallesi: Mahallede toplam seksen hane olup, tamamı Müslümandır.

Abbas Ağa Mahallesi: Mahallede toplam yetmiş sekiz hane olup, tamamı Müslümandır.

İskele Kapusu Mahallesi: Van'ın en eski mahallerinden biridir. Söz konusu bu mahalleden Evliya Çelebi de bahsetmektedir. Mahalle şehrin batı tarafında bulunmaktadır. Toplam elli beş hane olup tamamı Müslümandır.

Horama(?) Mahallesi: Altmış yedi haneye sahip olan mahallerini tamamı Müslümandır.

Camcı Mahallesi: Yetmiş beş haneye sahip olan mahallenin çoğu Hristiyandır. Bunun yanında da Müslüman aileler de bulunmaktadır.

Cami-i Kebir Mahallesi: Şehrin en büyük cami etrafında oluşan mahalledir. Evliya Çelebi'nin de bahsettiği söz konusu bu mahalle, elli iki hane olup, tamamı Müslümandır.

Katarcı Mahallesi: Elli beş haneye sahip olan mahallenin tamamı Müslümandır.

Mustafa Paşa Mahallesi: Yetmiş dokuz haneye sahip olup, mahalle Hristiyan-Müslüman birlikte iskan etmektedir.

Tebriz Kapı Mahallesi: Evliya Çelebi'nin de bahsettiği mahallelerinden biridir. Toplam yüz otuz dokuz haneye sahiptir. Tamamına yakını Müslümandır. Söz konusu bu mahallede on altı hane Çingene bulunmaktadır.

Timur Paşa Mahallesi: Toplam elli yedi hane bulunmaktadır.

Sabuncu Mahallesi: Toplam altmış bir hane bulunmaktadır.

Boyahane Mahallesi: Toplam elli iki hane bulunmaktadır. Körük Mahallesi: Toplam doksan altı hane bulunmaktadır.

Emin Paşa Mahallesi: Toplam yüz on dört hanesi bulunan mahallenin tamamı Müslümandır.

Kiptiler (Çingeneler) Mahallesi: Otuz sekiz hanesi bulunan mahallenin tamamı Kipti'dir.

Aşir Bazik Mahallesi: Doksan dört hanesi bulunan mahallenin çoğu Hristiyandır.

Tepe Başı Mahallesi: Otuz beş hanesi bulunan mahalle sakinlerinin çoğunluğu Hrıstiyandır.

Eski Van mahalleleri hakkında vermiş olduğumuz kısa bilgilerden bazı tespitler çıkarmak mümkündür. Toplam elli sekiz mahalle bir sokaktan (caddeden) oluşan eski Van, genelde Müslim, gayr-i müslim iç içe oturmaktadırlar. Kesin hatlarla Müslümanlara veya Hrıstiyanlara ait mahalleler olduğu gibi, Ermeni ve Türkler'in birlikte oturdukları mahalleler de az değildir. Yukarıdaki bilgilerde ifade edildiği gibi, büyük mahallelerin tamamında Müslümanlar iskan etmektedirler. Hırstiyan, Ermeniler ise küçük veya orta dereceli mahallelerde oturmaktadırlar. Eski Van'da sakin yerli halkı kültürel, iktisadî ve sosyal yapıları mahalle isimlerine de yansıdığı görülmektedir. Sabuncu, Boyahane, Camcı, Nalbant, Hafız Efendi ve sair mahalle isimleri, o dönemin hem sosyal yapışım göstermesi bakımından önemli isimlerdir. General Mayevveski'nin teshirlerine göre, XIX. yüzyılın sonlarında Van Şehir merkezinde toplam dört bin dokuz yüz elli üç hane oturmaktadır. Yine Mayevveski'nin tespitine göre, her hane yedi veya sekiz kişiden oluş maktadır. Buna göre; hane sayısı X 7 = Van şehir merkezinin nüfusu, o da 34.871 kişi eder. Bu çalışmada sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: XIX. yüzyılın son yarısında iki ayrı dine mensup insanların bir arada mutlu ve huzur içinde yaşadıkları Van şehri, bu gün dahi örnek alınacak birlikte yaşam örneği vermiş bir şehirdir. General Mayevveski'nin ifadesiyle '... ne zaman Avrupa Misyonerleri Van'da cirit atmaya başladı, işte o zaman şehirde ne sükun kaldı ne de huzur...' demek suretiyle, birlikte yaşam örneği veren Van'ın dışarıdan müdahalelerle huzurunun bozulduğu ve maalesef o menfur Ermeni olaylarının çıkmasına sebep oldu.

Kaynak: Yrd. Doç. Dr. Rahmi Tekin -YYÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü (Dünyada Van Dergisi Eylül/ Ekim 1999)