Dünyanın En İyi Etçi Koyunlarından Biri: Norduz Koyununu Prof. Dr. Yakup Akgül ile Konuştuk

Röportaj: Ümran ÖZTÜRK

Bugünkü köşemde, Van Bölgesi Veteriner Hekimler Odası Eski Başkanı ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Veteriner Fakültesi’nden Prof. Dr. Yakup Akgül ile gerçekleştirdiğimiz röportajda, yalnızca Van’ın Gürpınar ilçesinin Norduz bölgesinde yetişen, 13 kaburgasıyla dikkat çeken ve Türkiye’nin önemli gen kaynakları arasında yer alan nesli koruma altındaki Norduz koyununu ele alıyoruz. Hem fiziksel özellikleri hem de bölgeye uyum sağlama yeteneğiyle öne çıkan bu eşsiz koyun ırkının tüm özelliklerini ve bölgeye katkılarını derinlemesine inceleyeceğiz.
Bu röportajımızda, Sayın Akgül’den Norduz koyununun özelliklerini, et ve süt verimliliğini, hastalıklara karşı direncini ve bölge halkına sunduğu ekonomik fırsatları öğrenirken, aynı zamanda bu değerli yerel ırkın korunması için atılan adımları, üniversitenin bu konudaki katkılarını ve karşılaşılan zorlukları da derinlemesine irdeleyeceğiz.

(Norduz bölgesinde yerli ırk koyun muayenesi)

Röportajımıza başlamadan önce, Prof. Dr. Yakup Akgül’ü kısaca tanıyalım: 1959 yılında Van’da doğan Akgül, ilk, orta ve lise öğrenimini burada tamamladıktan sonra lisans eğitimini Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi’nde aldı. 1985 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi'nde Araştırma Görevlisi olarak akademik kariyerine adım atan Akgül, yüksek lisans ve doktora çalışmalarını Fırat ve Ankara Üniversitelerinde tamamladı. 1990 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi'ne geri dönen Akgül, yaklaşık 40 yıldır burada görev yapmakta ve Norduz koyunu başta olmak üzere birçok yerel hayvan ırkının korunması ve geliştirilmesi konusunda uzmanlaşmış bir bilim insanı olarak tanınmaktadır.

(Saf Norduz koyunu)

Norduz koyununun fiziksel ve genetik özellikleri nelerdir?

Norduz koyunu Doğu Anadolu bölgesi, Van ili Gürpınar ilçesinde yetiştirilen etçi ve sütçü endemik bir koyun ırkıdır. Norduz koyunu uzun bacaklı ve uzun vücut yapısı, yüksek yapılı, boyun kısmı tamamen yapağı ile kaplı, üç parça kuyruklu, vücut beyaz yapağı ile örtülü, yüz ve boyun kısmı daha kısa, koyu veya açık kül renkli kıllar ile kaplanmış durumdadır.

Norduz koyununun erkekleri büyük ölçüde boynuzlu, dişilerin ise yaklaşık yarısı boynuzludur. 

Bölgenin coğrafik ve ekolojik özelliği ile kış periyodunun baskın etkisi, kötü bakım ve beslenmeye karşın dayanıklılık, yaşama süresi ve adaptasyon kabiliyetine sahip olan bir hayvan ırkıdır.

Norduz koyununu diğer koyun ırklarından ayıran özel beden yapısı söz konusudur dolayısıyla norduz koyununun doğal yapısıyla tarif edilmesi ve tanınması önemlidir. Zira bu Norduz koyununun yeni yetiştiriciler tarafından sağlıklı bir
bilinmesi ve yetiştirilmesi açısından da önem arz eder.    

Bu arada özellikle bu konuda araştırma yapan bilim insanlarının norduz koyununu tarif ederken yerli ve melez ırklarla karıştırabildikleri veya koyunun doğal renk ve özelliklerini göz ardı ettikleri ve dikkatten kaçırdıkları anlaşılmaktadır. Halbuki doğal Anaç Norduz koyunu vücudu beyaz, boynu kıllarla kaplı, yüzü ve boyun etekleri açık kül renkli görüntü ile donatılmıştır.  Bunun dışındaki karma renkler veya yapağı örtüsüyle donatılı melez ve karma Norduz koyun ırkları gerçek Norduz koyunu doğalı olarak algılanmamalıdır. Bunu belirtmemizdeki temel amaç Anaç Norduz koyununun doğal varlığının ve genetik yapısının korunmasının gerekmesidir. 

Norduz koyunun anavatanı Van/Gürpınar ilçesi Norduz bölgesidir. 

Norduz koyunlarının yüksek döl verimi, yüksek süt ve et verimi ile kaliteli yapağı yönünden çok önemli bir koyun ırkı olduğu bilinmektedir. Ayrıca bu koyunun bu özellikleri ile yörede yetiştirilen Akkaraman, Morkaraman ve Karakaş ırkı koyunlarına göre çok daha yüksek verim kabiliyetine sahip olduğu araştırmalar ile ortaya konulmuştur. 

Özellikle Norduz koyunlarının yüksek verim özelliklerinden söz ederken, yüksek karkas ağırlığı, yüksek süt verimi, kaliteli yapağı verimi gibi özellikleri ile koyun yetiştiriciliğinde tercih edilen en iyi hayvan olmuştur. Bu hayvanların etlerindeki güzel tat özelliği; karkasta bulunan yağ ve kas tabakalarının önemli ölçüde ayrı olması, karkastaki saf kırmızı et oranının yüksek olması önemli bir özelliktir. Ayrıca Norduz koyunlarının bir sağım döneminde en uzun süreli sağım gününe sahip olması ile birlikte bir sağım döneminde en yüksek süt verimine ulaşması ana tercih sebeplerden biridir (yaklaşık ortalama 184 gün sağım süresi, bir sağım dönemi 180kg süt verimi). Bu arada yüksek süt verimi ile birlikte süt kalitesinin  özellikle kuru madde ve peynir ve yoğurt yapımında etkili olan pıhtılaşmayı sağlayıcı protein oranlarının yüksekliği ile dikkat çekmektedir. Norduz koyunlarının yapağı özelliği bakından da diğer koyun ırklarından ayrı önemli bir özelliğe sahip olduğu dikkat çekmektedir. Zira Norduz koyununun yapağı lifinin çok kaliteli lif olduğu ve kumaş üretiminde kullanılabilinen en güvenilir yapağı olduğu araştırmalar ile ortaya konulmuştur. 

Bununla birlikte Norduz koyunlarının anaç koyun üretimi, kuzuları ve tokluları da kaliteli ve lezzetli et üretimi özelliği ile gerek ülkemizde ve gerekse diğer Ortadoğu ülkelerinde tercih edilen en önemli koyun ırkıdır. Sözü edilen bu hayvan Ortadoğu pazarlarında yoğun bir şekilde ve diğer koyun ırklarına göre çok daha yüksek fiyata ve pazarlarda beklemeksizin müşteri ve tüccar bulabilmektedir.

  Norduz koyununun yukarda değindiğimiz yüksek et üretimi, yüksek süt verimi, kaliteli yapağı ile özellikle peynir üretiminde sütün sahip olduğu proteinlerle kaliteli ve tercih edilen otlu peynir üretiminde görülen üstünlükleri nedeni ile bölgede çok sevilen ve tercih edilen bir hayvan olma özelliği ile gerek halkın ve gerekse devletin ilgili kurumları bu gerçek ile son yıllarda bu hayvana dair popülasyonun geliştirilmesi, gen varlığının korunması ve geliştirilmesi hususunda önemli bilincin geliştiği görülmüştür.

Nitekim bu konuda yapılan sınırlı sayıdaki kamu çalışmalarında Norduz koyununun gen dağılımı ile ilgili önemli ayrıntıların ortaya çıktığı görülmektedir. 

Bu konu ile ilgili yapılan genetik araştırmada; Norduz koyununun Mikrosatalit DNA varlığı, Heterozigotluk durumu,  Allel gen yakınlığı, Genetik varyasyon ayrışımı ve ırklar arası akrabalık ilişkilerinin ortaya konulduğu anlaşılmaktadır. Norduz koyunun genetik varyasyon değişimi açısından her ne kadar Akkaraman koyununun alt varyasyonu olarak ifade edilmiş ise de; genetik değerler bakımından daha çok Hamdani koyunu ile (%60 düzeyinde) bir gen yakınlığı içerisinde olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte norduz koyununun melezleme ile yapılan üretim süreçlerinde sürü içi bireylerin genetik benzerliğinin korunduğu ve zamanla saf ırk norduz koç katımlarının asıl genetik varlığının kazanılmasında etkili olduğu belirlenmiştir. 

(Bu görselde gördüğümüz koyunlar saf norduz ırkıdır. Ve saf norduz koyunu bu tiptedir)

Bu koyun türünün yetiştiricilik açısından sağladığı avantajlar nelerdir?

 Norduz koyununun diğer koyun ırklarına göre daha üstün özelliklere sahip olduğu bilimsel olarak kanıtlanmıştır.  Çünkü norduz koyunu kendi içinde özelleşmiş genetik yapısı ve pozitif  polimorfik kan özellikleri ile geliştirdiği farklı özellikleri ile diğer koyun ırklarından ayrılır. Bu hayvanın üretim yönü açısından görülen üstünlükleri bu özelleşmiş karakterinden kaynaklanmaktadır. 

Norduz koyununun yukarda saydığımız üstünlük özellikleri ile ayrıcalıklı bir hayvan olduğu gerçeği, sahip olduğu bu ayrıcalıklı genetik özellikleri ile dayanıklılık, adaptasyon yeteneği, yüksek süt verimi ve süt sağım süresi, sağlıklı üreme kabiliyeti, kuzu canlı ağırlık yüksekliği, hızlı canlı ağırlık artışı, besiden yararlanma kabiliyeti gibi özellikleri ile bir çok değeri ile öne çıkmaktadır. Norduz koyununun yetiştiriciler tarafından gerek süt üretimi gerek et üretimi ve gerekse besi performansı özelliği ile tercih edildiği bilinmektedir. Nitekim yetiştirici elinde bulunan anaç koyunların 7-8 ay süre ile sağılabilmesi, sütten üretilen peynirlerin tüketiciler tarafından tercih edilmesi ve besiye alınan kuzu ve tokluların çok hızlı canlı ağırlık kazanması ile yetiştirici için önemli bir hayvan olduğu gerçeği ifade etmektedir. Bununla ilgili gerek tarafımdan yapılan uzun vadeli gözlemlerde ve yetiştiriciler tarafından yapılan bilgilendirmelerde besiye alınan kuzu ve tokluların besi sürecinde hem hızlı kas yapılarının oluştuğu hem de kemik yapılarının uzamaya devam ettiği müşahade edilmektedir. 

Örneğin ortalama 22kg canlı ağırlık ile konsantre yem besisine alınan kuzuların 3 aylık süre sonunda 45-50 kg canlı ağırlığa kavuştuğu, yine 2 yaşına girmiş olan tokluların yayla besisinden sonra alındıkları 4-5 aylık konsantre yem besisinde yaklaşık 85-90 kg canlı ağırlığa kavuştukları görülmüştür. Bu özelikleri ile norduz koyununun bölgemizde yetişen en önemli besi koyunu olduğu ve etçi özelliği ile dünya çapında diğer etçi ırklar ile yarışabilecek bir hayvan olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.

(Norduz damızlık koçudur.)

Röportaj devam edecek.