Dünyanın En Kaliteli Sütünün Sırrı: Prof. Dr. Yakup Akgül, Norduz Koyununun Neslini ve Genetik Mirasını Korumaya Çağırıyor

Röportaj: Ümran ÖZTÜRK

Bu koyun türünün tanıtımı ve yaygınlaştırılması için ne gibi adımlar atılıyor?

Gürpınar bölgesinde özel yetişen saf norduz koyunlarının bölgeye adaptasyon kabiliyetlerini ve üstün verim özelliklerini çiftçimiz yakından bilmektedir. Bu özellikleriyle norduz koyunlarının gerek bakım ve beslenmesi ve gerekse pazarda alıcı bulması ile bilinen bir hayvandır. 

Bölgedeki koyun yetiştiricilerinin Norduz koyununun özellikle yetişkin kuzu ve 2 yaşını doldurmuş olan erkek tokluların yemden yararlanma kabiliyetindeki üstünlüğü, besi tutma performansları ve günlük canlı ağırlık artışı özelliği ile çok önemli besi hayvanı oldukları ve dolayısıyla bölgede en çok tercih edilen besi hayvanı olduğu bilinmektedir. Örneğin saf ırk erkek besi Norduzların yapılan 5 aylık besi sonucunda yaklaşık 85-90kg canlı ağırlığa ulaştıkları ve bunun Ortadoğu Hayvan İhracat birliklerinde aranan bir koyun ırkı olduğu gerçeği ortadadır. Bununla birlikte Anaç Norduz koyunlarından elde edilen sütün yüksek protein ve kuru madde özelliğiyle daha çok peynir ve yoğurt üretiminde öne çıktığı görülmektedir. Özellikle yöredeki yetiştiricinin bu hayvanların sütlerinde bulunan özellikli yüksek proteinler sayesinde kaliteli peynir üretiminde tercih edildiği ve üretilen otlu peynirlerin Türkiye piyasasında ciddi bir alıcı bulduğu bilinmektedir. Bu hayvanların sütünde tespit edilen proteinlerin diğer koyun ırklarında sütlerinde bulunmayan proteinler olduğu özellikle bu proteinler sayesinde kaliteli peynir üretiminde ve oluşumunda özel bir yere sahip olduğu bilinmektedir.  

Norduz koyunu yukarda ifade ettiğimiz güzel özellikleri ile Van ve bölgesi yetiştiricilerin gözde hayvanıdır. Ancak son yıllarda neslinin tükenme noktasına geldiği bir gerçektir. Gerek önemli bir genetik kaynak oluşturması ve gerekse etçi/sütçü özelliği ile kamu ve özel sektörün yakından dikkatini çekmektedir. Bu hayvanın neslinin yeniden geliştirilmesi, genetiğinin korunması ve verim performanslarının yükseltilmesi adına önemli bir kamuoyu oluşmuş bulunmaktadır. Norduz koyunun neslinin korunması konusunda kamuoyunun verdiği bu destek ile gerek Van Valiliği ve gerekse Tarım Bakanlığının ilgili birimleri son yıllarda önemli çalışmalar yapmaya başlamışlardır. Bunun için Gürpınar bölgesinde Van Valiliğinin Tarıma Dayalı İhtisas –Besi- Organize Sanayi Bölgesi  doğrultusunda yaptığı yatırımlar ile Tarım Bakanlığınının Gürpınar bölgesine özgü Koyuculuk Araştırma Enstitüsü  gibi yatırımlar Norduz koyununun geleceği için ümit verici adımlardır. Ayrıca Van bölgesinde gerek et üretimi ve gerekse otlu peynir üretimi konusunda son yıllarda Van’daki özel sektör işletmeleri tarafından önemli yatırımlar yapılmıştır. Bu kurumlar sayesinde Norduz koyun sütünden üretilen otlu peynir ülkemizin her tarafından kurulan özel satış mağazaları vasıtasıyla halka arz edilmektedir. Bu önemli bir tanıtım aracıdır. Fakat yazının bütününde bahsettiğimiz norduz koyunu popülasyon eksikliği nedeniyle Türkiye çapında ihtiyaç duyulan kaliteli özel otlu peynir üretimi konusunda ihtiyaca cevap verebilecek durumda değiliz. Bu ihtiyacın biran önce sağlanabilmesi için kamu ve özel sektörün ilave yatırımlarına ve kapasite artırımlarına ihtiyaç bulunmaktadır. Vanlı hemşerilerimizin Türkiye çağında norduz koyunu sütünden yapılma otlu peynire görülen rağbet üzerinden yeni yatırımlar planladığı da bilinmektedir.

Yakalanan bu anlayışın Norduz koyunlarının çok kıymetli olan et ve süt ürünlerinin Türkiye pazarlarında pazarlanması ve markalaştırılması kısa zamanda mümkün olabilecektir. Zira bu hayvanlardan elde edilen ürünlerin pazarda tanıtımı için çok fazla bir emek sarf etmeye gerek yoktur.

Norduz koyununun başka bölgelerde yaşama şansı var mıdır? Varsa, ne kadardır?
Bu koyunun Akkaraman koyunlarının bir alt varyantı olduğu çeşitli araştırıcılar ile öne sürülmüş olmakla birlikte son yıllarda yapılan genetik bir çalışmada; saf Norduz koyununun genetiğinin Hamdani koyunları ile %60lık bir genetik benzerlik içinde olduğu ortaya konmuştur. Fakat bu konunun sağlıklı bir açıklığa kavuşturulması için ayrıntılı bir genetik araştırmanın yapılmasının zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. 
Yukarda ifade ettiğim şekilde norduz koyunun başka bir iklimde yaşama şansına dair çeşitli bilim insanlarının görüşleri söz konusudur.

Özellikle iklimi sert ve meraların zayıf bitki örtüsüne sahip olan alanlara adaptasyon yeteneğine sahip bir hayvan olduğuna dair görüşler beyan edilmiştir. Ancak bu hayvanın varsayılan bu adaptasyon yeteneğinin varlığından söz ederek, etçi ve sütçü ırk olma özelliğinin devamının tamamen iyi bir yayla besisi ve akabinde yoğun konsantre yem destekli besilerle sürdürülmesi ırk özelliğinin bir gereğidir. Her ne kadar bu hayvanın zayıf meralara adaptaston yeteneğinin yüksekliği ile öne çıkarılması söz konusu ise de bu durumun yanlış bir değerlendirme olduğu kanaatindeyim. Zira büyükbaş kültür ırkları hayvanlarında olduğu gibi yüksek süt verimi koyun ırklarında da bütün mevsimler boyunca yüksek verim kabiliyetinin devamı için iyi bir yayla, mera ve konsantre yem besisinin gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. 

 Bununla birlikte Van bölgesi gibi bitki örtüsü çeşitli, geniş yaylaları ve mera alanları ile çok çeşitli çiçek ve bitkiler ile donatılı Erzurum, Kars, Ardahan ve Ağrı illerimizin yüksek yaylalarında norduz koyununun kolaylıkla adapte olabileceği kanaatini taşımaktayım. Bu görüşümü yıllarca bu bölgede norduz koyununun davranışı, hastalıklara karşı direnci, yaşam kalitesi ve verim yeteneğinin korunduğu coğrafik alanlarda yaptığım saha taramalarında çıkardığım sonuçlardır. Dolayısıyla Norduz koyununun yurtiçi ve yurtdışı yaşayabilme kabiliyeti anlaşılmaya çalışıldığı takdirde yukarda ifade ettiğim gerek iklim özelliğinin ve gerekse yayla ve mera özelliğinin çok önemli olacağı kanaatindeyim. Bu şartlar sağlandığı taktirde norduz koyununun sözünü ettiğimiz her bölgede rahatlıkla yaşayabileceği kanaatindeyim.

Norduz koyununun dünya genelinde tanıtımı ve korunması için uluslararası işbirlikleri veya projeler var mı?

Bu konu ile ilgili gerek yaptığım literatür taramalarında ve gerekse bakanlık nezdinde yapmış olduğum araştırmalarda bu koyun ırkı ile ilgili sahiplenebileceğimiz sağlıklı bir uluslararası araştırmanın proje şeklinde sunumu noktasında bir verinin olduğu bilgisine sahip değilim. Ancak birçok araştırmacımızın norduz koyunu ile ilgili yaptığı saha araştırmalarında çeşitli verim özellikleri ile ilgili olarak uluslararası literatüre giren birçok bilginin mevcut olduğunu biliyorum.

Norduz koyunu ile ilgili yerelde yapılan bir takım çalışmalar ile birlikte bu koyunun ırk özelliklerinin gerçeği ile yurtdışında da bir takım araştırmalara konu edilmesi zorunluluk haline gelmiştir. Bu hayvana ait genetik yapısı sağlıklı bir şekilde araştırılması ile gelecekte yapılacak olan melezleme çalışmalarına önemli kaynaklık teşkil edebileceği gibi bu hayvanın orjininin öğrenilmesinin popülasyonun geliştirilmesi konusunda önemli bilgilerin ortaya çıkarılmasında destek sunacaktır. Bu bakımdan norduz koyununun gerçek kimyasının öğrenilmesi adına gerek yurtiçinde ve gerekse yurtdışında birçok araştırmanın yapılması ve desteklenmesi ihtiyacı söz konusudur. Yapılacak olan bu çalışmalar çerçevesinde norduz koyunun birçok bilinmeyen özelliklerinin ortaya çıkarılması ile birlikte etçi ve sütçü özelliğinin dünya etçi ve sütçü koyun ırklarının arasına katılmasına katkıda bulunacaktır.

Üniversitenizin bu alandaki çalışmaları ve katkıları nelerdir?

Bölgemizde özellikle Gürpınar ilçemizde yetişen veya yetiştirilen saf norduz koyununun tarihçesi çok eskiye dayanmaktadır. Bu etçi ve sütçü ırk koyunun gerek yöremiz gerekse ülkemiz koyun varlığı içerisinde önemli bir yeri söz konusudur. Özellikle anaç koyunların sağlıklı yavru doğurma, kuzu ve tokluların yüksek besi tutma kabiliyeti nedeniyle her zaman dikkat çekmiştir. Gerek yerel ırk özelliği ve gerekse yüksek verim kabiliyeti nedeniyle üniversitemizin de üniversitemizdeki araştırmacıların da bu konuda dikkatlerini çekmiştir. Burada yapılan çalışmaların temel amacı; Norduz koyununa dair verim özelliklerinin niteliğiyle, genetik özelliklerinin keşfinin literatür bilgiye aktarımı ve bunların yurtiçi ve yurtdışında bilim insanlarına bilimsel bilginin aktarımı hedeflenmiştir. Norduz koyunu ile ilgili yerelde yapıldığını iddia ettiğimiz araştırmaların başta Üniversitemiz olmak üzere, Van Valiliği, Tarım bakanlığının ilgili birimleri tarafından organize edilmiştir. Bu amaçla yapılan çalışmaların elde edilen sonuçları yurtiçinde ve yurtdışında çeşitli bilimsel dergilerde sunulduğu belirlenmiştir. 

Norduz koyununun endemik bir ırk, etçi ve sütçü verim özelliğine sahip olduğu tescil edilmiştir. Bu arada Norduz koyunun sütçü verim özelliği ile ilgili yapılan araştırmalarda; anaç norduz koyunlarından sağılan sütlerin taşıdığı özel ve yoğun protein varlığı ile diğer koyun ırklarının sütlerinde bulunmayan birçok proteine sahip olduğu ve bu zenginliği ile de özellikle koyun süt ve süt ürünleri üretiminde çok farklı bir ırk olduğu öne çıkmaktadır. Sütün sahip olduğu kaliteli ve farklı protein özelliği peynir yapımının çok farklı şekillendiği, yapılan peynirlerin çok lezzetli, çok kaliteli ve çok tercih edildiği görülmektedir.

Ancak yapılan bu araştırmaların detaylı, uzun süreye yayılan, hayvan sayısı yeterli, seçilen koyunların saf ırk norduz koyunları olması esası üzerinde yürütülen araştırmalar konusunda bazı temel eksikliklerin söz konusu olduğu tarafımdan müşaade edilmiştir. Bu nedenle üniversitemizin ilgili araştırma birimleriyle birlikte Van’ımızın bu değerli hayvanının uluslararası tanıtımında hak ettiği konuma taşınabilmesi için yeni yatırımlara ve planlı araştırmalara ihtiyaç olduğu kanaatindeyim.

Devlet ve yerel yönetimlerin sağladığı destekler yeterli mi? Daha fazla hangi desteklere ihtiyaç var?

Van’ımız için çok önemli bir değere sahip olan saf Norduz koyunu yetiştiriciliği konusunda üniversitemizin çeşitli birimlerinde yetişmiş çok sayıda uzman bilim insanı mevcuttur. Nitekim saf Norduz koyunu ile ilgili yapılan araştırmalar incelendiğinde, bu bilim insanlarının bu koyun ile ilgili çok özel gayretler sarf ettiği anlaşılmaktadır. Bu hayvanla ilgili gerek Van Valiliği ve gerekse Tarım Bakanlığı son yıllarda yaptığı çalışmalar kayda değerdir. 

 Özellikle Van Valimiz Dr.Ozan Balcı’ının özel gayretleri ile başlatılan ‘1 yılda 1.000.000 koyun projesi’önemli bir beğeni almıştır. Bu projenin Van da hayvancılığın geliştirilmesi ve popülasyonun artırılması konusunda çok önemli bir fırsat olduğunu gördük. Bu tecrübe ile buna benzer bir projenin zaman geçirilmeden, yerinde ve geniş araştırmalar yapılarak yeni bir planlanma dahilinde Gürpınar ilçesinde bulunan Norduz koyunu endemik türünün geliştirilmesi yönünde yapılması halinde bölgede çok önemli sonuçları olacaktır. Yapılacak olan kapsamlı bir çalışma ile gerek nesli yok olmakla karşı karşıya kalmış olan Gürpınar ilçemizin saf Norduz yetiştiricilerimizi teşvik edeceği, etçi ve sütçü saf Norduzların daha fazla yetiştirilmesinin popülasyonunun hızla artmasına ve genetik kaybın önüne kısa sürede geçileceği kanaatimiz söz konusudur. Bu bakımdan yeni projelerin saf Norduz etçi ve sütçü koyun ırklarının yetiştirilmesi yönünde planlamaya bütün kurumlar adına gidilmesi hayati öneme sahiptir. Sayın Valimizin heyecanının ve ciddi yaklaşımının bu günde aynı şekilde devam ettiği kanısındayım. Ayrıca saf ırk Norduz koyununun Gürpınar ilçemizde genetiğinin korunması, kapasite artırılması ve popülasyonunun geliştirilmesi konusunda yurtiçi ve yurtdışı yatırım bakanlıklarının konuya dikkatleri çekilerek yeni projeler ile desteklenmesi belirlenen hedefe ulaşılmak konusunda önemli katkı sunacaktır. Bu konu ayrıca Üniversitemizin bilim adamları tarafından dünyada diğer araştırma bilimlerine taşınma ihtiyacını da hissettirmektedir. Vanlılar olarak şu gerçeği bilmemiz gerekli ki; bu hayvanın gerek kaliteli etinden ve gerekse kıymetli sütünden dünya piyasalarında önemli bir marka haline gelebileceğini unutturmamalıyız.

Yapılan çalışmalar yakından takip edilmelidir. Zira bu çalışmalar bu hayvanla ilgili hem popülasyonun artırılması hem de bölgede sağlıklı ırk özelliğinin yeniden kazanılması için gerekli olan bütün tedbirlerin alınması zorunlu hale gelmiştir.
 Bu çalışmaları üniversitemiz bilim insanları da yakından takip ederek, bilimsel ve teknik destek konusunda üzerine düşeni fazlası ile yapmalıdırlar. Zira bölgemiz tamamen hayvancılık ile uğraşan ve bu özelliği ile ülkemizde söz sahibi olan bir bölgedir. Gerek koyun mevcudiyeti ve gerekse Norduz koyunu gibi verim özelliği çok yüksek olan varlığımız en büyük değerimizdir. Bunun yurtiçi ve yurtdışı koyun yetiştirici birliklerinin nezdinde tanıtılması noktasında gerekli tanıtım önlemlerinin alınması hususunda gerekli koşullar oluşturulmalıdır.

 Röportajımızın sonuna gelirken, değerli vaktinizi ayırıp bizlerle bu kıymetli bilgileri paylaştığınız için size içtenlikle teşekkür ederim, Sayın Yakup  Akgül Hocam. Hem Norduz koyununun özelliklerini hem de bu yerel ırkın korunması adına yapılan çalışmaları anlatarak bizleri aydınlattınız. Bölgeye ve bilim dünyasına katkılarınız için ayrıca minnettarız. Sizi daha nice başarılı çalışmalarda görmek dileğiyle, tekrar teşekkür ederim.

Norduz’un Solgun Mirası

Ümran Öztürk

Onlar, dağların dilsiz şarkıcıları,/Vadinin suskun yankısı,

Koca dağların kadim sessizliği, /Norduz’un kara kuzuları,

Sırtlarında taşıdıkları,/Yünleri karla yoğrulmuş,

Ayazda bir alev gibi sıcak, /Toprağa kök salan,

Binlerce yılın solgun mirası.

Norduz’un koyunu serttir,/Gürpınar’ın derin vadilerinde, 

Geceyi yarar, vadileri aşar,/Otların hışırtısıdır nefesi,

Rüzgar gibi özgür, dağ gibi dirençli,/Soğuk sabahları delercesine ilerler,

Her tüyünde bir yıldız taşır,/Her bakışında dağların asırlık hikayesi.

Bırakın rüzgar alsın sesini,/O yüce dağların gölgesinde,

Kavalın tınısında kaybolsun/Karbeyazı yünleri ile sımsıcak bir örtü gibi.

Dağların diliyle konuşur bu koyunlar,/Her mevsimde yeniden doğar Norduz,

Rüzgarla, yağmurla yoğrulmuş,/Sonsuzluğa açılır köy yolları,

Ve koyunların izinde yürür zaman,/Bu kadim topraklarda.

Bir koyunun ardından düşer çocuklar, /Koşar uzaklara,

Köyün taşlı yollarında yankılanır adımları,

Her adımda hayat yeniden kurulur,/Her adımda bir dünya yaratılır.

Ve işte, zamanın izinde/Her nefeste yankılanır ömür.

Her adımda toprak yeşerir,

Her adımda yıldızlar yeniden parlar,

Norduz’un vadilerinde.