İŞİNİN ERBABI: Kenkan Eşref Tuci

VANSESİ / İkram KALİ

Urartular başkentleri Tuşba/Van halkına armağan ettikleri mimari su eserlerinden biri de kehrizlerdir. Kehrizler, Urartu'lardan, Selçuklu'lara, Osmanlı'lardan, Cumhuriyet'e kadar binlerce yıl şehrimizin içme ve sulama suyunu sağlamıştır. Ruha huzur, şehre ferahlık, bedene canlılık katan kehriz suları özellikle bağ-  bahçe ve tarla sulamasında kullanılmıştır. Kalecik, Şahbağı, Toprakkale, Bostaniçi (Sıhke), Kıratlı (Lamızgirt) Kevenli, (Şuşanis) , Kurubnaş'tan gelen yer altı sularıyla beslenen kehrizlerde kenkânların unutulmaz emekleri vardır.  Kehriz ve kenkan suyun bileşkesi gibidir. Öyleki Vanlılar kehriz suyu içmiş, çocukluğunda kehriz suyunda yıkanmış kişileri günümüzde ayrıcalıklı, şanslı Vanlı olarak adlandırıyorlar. Kehrizlerin suyu yumuşak, sudan yapılan çay berrak ve lezzetli olurdu. Kehrizlerin kuyu-galeri derinliklerine inen kenkanlar  su  yolunun  bakımı  sonrası suya yön vererek   bahçelere,  çeşmelere  can suyu ulaştırırlardı.  Ancak tarihi 33 kehriz umursamazlık içinde körelerek kayboldu.  Kehrizlerle birlikte bahçelerimiz, yolları gölgeleyen kavak, söğüt ağaçlarımız ve yeşeren umutlarımızda kurudu. Şimdi 33 kehrizden geride kalan 4 kehriz tarihe saygı adına medet ve ilgi bekliyor. Yaşayan kenkanların son ismi Kenkan Eşref Tuci'nin kehrizlere adanmış emekle geçen onurlu yaşam hikâyesinden kesitler. 
Sizi tanıyabilir miyiz?
1948 yılında Çatak'ta doğdum. Işınlı köyünde dünyaya geldim. 8 çocuğum, 12 torunum var. DSİ 17. Bölge Müdürlüğü'nden kenkan olarak emekli oldum. Halen kenkanlık mesleğine devam ediyorum.
Kenkan ve kehrizle ne zaman tanıştınız?
1962 yılında Çatak'tan Van'a geldim.1965 yılına kadar Fidanlıkta çalıştım. Rahmetli milletvekilimiz Aydın Arvasi Bey bir gün motosiklet ile fidanlığa geldi, çalışırken beni gördü. Bana lazımsın diyerek beni DSİ'ye götürdü. DSİ'de 1966'dan 1977 yılına kadar kenkan olarak kehrizlerin bakım ve onarımında çalıştım. Ama ailemizde benden önce amcamınoğlu Ahmet Beycan DSİ'de kenkan olarak çalışıyordu.
Kehriz nedir?
İçme suyu şebekesinin olmadığı dönemlerde içme suyunda kullanmak ve tarım arazilerini sulamak üzere Urartular tarafından Erek dağı eteklerinden yelpazeler içindeki geçirimli katmanlardan su taşıyan yatay yer altı su yolu sistemine verilen isimdir. Kehrizler Van'ın can sularıydı.
Kenkan ne iş yapar?
Kehrizlerin yıllık bakım ve onarımını yapan ustalara kenkan denilir. Kenkanlar ekip halinde çalışır. Zor ama kutsal bir meslektir. 
Van'ın en eski kenkanları kimlerdi?
Kenkan Agâh Dayı,  Tefik Usta, Sıdık Usta, İbrahim Meltem, Hacı Reşit Kaya, Ahmet Beycan, Kerem Aydoğdu, Kerem Caniş, , Mahmut Gürsoy, Şükrü Sargın, Ali Poyraz ve ismini hatırlayamadığım daha birçok Kenkan vardı. Ben ikinci kuşak kenkan sayılırım. İşimi severek yapar, çok çalışırdım. Bu nedenle herkes tarafından saygı sevgi gördüm, tercih edildim.
Hangi Kehrizde mesleğe başladınız?
Bugünkü Jandarma Kolordu Komutanlığı'nın önünden geçen Hacıbekir kehrizinde mesleğe ilk adımı attım. O günden bugüne mesleğe devam ediyorum. 
İlk ustanız kimdi?
Kenkan ustalarım Herkül Mustafa'nın babası rahmetli Hacı Reşit Kaya ve Ali Poyraz'dı Bunların yanında mesleğin inceliklerini, iş ahlakını öğrenerek kenkan oldum. 
Bir kuyunun çapı ne kadardır?
Kehriz tünellerine inilen bacaların genişliği 75-80 cm. arasındadır. Her yirmi metrede bir bakım bacası olur, derinliği 9 m ile 33 metre arasında değişir. En makbul kuyu dar olandır. Eskiden Van'da evlerin bahçelerine iki kuyu kazardık. Biri tuvalet,  diğeri lavabo için açılırdı. Bu kuyuları için fazla derine inmiyorduk. O kuyuları kazmanın mahareti dar kazmaktı. Kuyuların tabanında suların sızması için 3 yöne doğru tünel açardık.  9-10 metelik bir kuyuda bir lağım açılırdı.
Kehrizde kaç kişi çalışırdı?
Kehrizlerde çalışan bir ekipte 4 kişi bulunur. Kenkan, kenkan yardımcısı,  çarkcı, kovacı.  
En derin kehrize kaç metre indiniz?
Çataltepe'de 33 metre derinlikte bir kehrize indim. Eski su deposunun yanındaydı.
Bir kehriz suyunun gücü ne kadardır?
Bir kerhiz suyu bir değirmeni çalıştıracak güçtedir. Kehrizlerin yanında değirmenler vardı. Ama bazı kehrizler hakkıyla temizlenmediği için suyu yetersiz akar. Kehrizlerin doğal yapısını bozmamak lazım. Kehrizin en büyük özelliği yer altında terleme/sızma ile oluşan sudur.  Belli bir kaynaktan gelmiyor. Her bir kuyudan 1 parmak geliyor. Mesela Sofi Kehrizi 98 akarı olan kerhizdir.

Kenkan'ın iş  malzemeler nelerdir?
Kısa kazma-kürek, kova, çizme, iş elbisesi, şirit, aydınlatma için karpit lambaları.
Kehriz bakımı hangi mevsimde yapılırdı?
Normalde kehrizler sürekli bakım ister. Su arızalarının yazı-kışı olmazdı. Yani kehriz hangi mevsimde arıza yapsa iner onarırdık. Ama normalde çöken, önü tıkanan kehrizlerin bakım-onarım çalışmalarına bahar aylarında başlıyorduk.
Kehrizlerin ana su kaynaklarını gördünüz mü?
Evet, gördüm. İlk çıkış yeri Sıhke- Bostaniçi'nin çıkışında gördüm Çatak' Kanispi şelalesi gibi  güçlü, berrak su aktığını gördüm ve çok etkilendim. Beyaz bir suydu.  Bu kehriz kaynağına bir insan indiği zaman ne kadar cesaretsiz olursa olsu akan suyun güzelliği karşısında kehrizden çıkmak istemez. Bu sular yeraltı sularıdır. Dünyanın 3'te 1'de su, diğer ülkelerde ise petrol kaynakları var ama bizim bölgemizde bereketli, kaliteli su kaynağı çoktur. Bölgemiz su bölgesidir.
Kehrizlere neden köreldi-battı?
Mimarı harikası, turizm değeri olan 33 kehrize maalesef gerekli değer verilmedi., korunmadı, bakımları yapılmadı.  Bugün o kehrizlere değer verilseydi 33 kehriz akıyor olacaktı. Dünyada en verimli kehrizleri Van topraklarında bulunan kehrizlerdir. Kehrizler şehrin hayat damarıydı ama birleri bilerek ilgilenmeyerek kuruttu. Bunda da bazı kurum ve kişilerin vebali çoktur.
Bugün kaç kehrizi  işler hale getirebilirsiniz?
Ben işimin erbabıyım. Hacıbekir, Sofi, Eskiyengi ve Vakıf kehrizlerini Allahın izniyle yeniden Van'a kazandırabilir,  kehrizleri  Van halkıyla buluştururum. Bu dört kehrizi akar hale getirmediğim takdirde kenkanlık mesleğini bırakır,   para talep etmem. Bu kadarda kendimden eminim.
İyi bir Kenkan ustası olmak için ne gerekiyor?
İyi bir kenkan önce çarkı-çıkrağı öğrenecek, birde hangi kehirizin toprak yapısını çok iyi bilmesi gerekir. Kenkanlık işi çok zor ama zevkli ve çok hayırlı bir iştir.
Çocuklarından kenkan olan var mı?
Oğullarım Turan, Taner, Kadir'i yetiştirdim. Bunlar kehrizleri, kenkanlık mesleğini biliyorlar. Yani Van'ın üç genç kenakanı daha var. Yusuf Kaya diye bir arkadaşımı kenkan olarak yetiştirdim. Bugün benim kehriz ekibim hazır. Ama ne kadar bilseler dahi onların başında olmam gerekiyor.
Körelen kehrizler ne oluyor?
Bu kehrizlere zamanında gerekli bakım yapılmadığı için bu suları yer altında başka yol  bularak doğaya yayılıp gidiyor. Yani heba oluyor.
Kenkanlık zor mudur?
Evet, çok zor ve meşakkatli bir iştir. Eskiden insanlar çok dürüst çalışıyordu. Herkes işine çok saygı gösteriyordu. Kenkanların hepsi sorumluluk sahibi ve çok dürüstlerdi. Ahmet Beycan vardı 150 kilo geliyordu. O da Kenkan olarak çalışıyordu. Hiçbiri Ali Poyraz gibi olamaz. Ali Poyraz sabah kahvaltısını kuyuya  iner yeraltında yapardı. İşine karşı çok dürüsttü. Millet susuz kalmasın diye elinden gelen bütün çabayı gösteriyordu.
Mesleğini seviyor musun?
Çok seviyorum. Ekmeğini yedim,  insanlara su sağladım. Rahmetli Ferit Melen'in Şabaniye Mahallesinde bulunan toprak evinde kalıyorum. Bir gün sabah namazının üzerindeyken birden bir ses geldi ve evim çöktü. Yine aynı gün rahmete giden damadım yardımıma geldi bahçeme çark kurdum,  9 metre kuyu vurdum. 
Kehriz suyu kireçli midir?
Bugün bilmediğimiz bir bardak suyu bize 50 kuruşa içiriyorlar. Kehriz suyu satılan sulardan daha kaliteli, daha sağlıklı ve lezzetlidir.  Kireç tutan bir kehriz suyuna rastlamadım.
Zernebat suyunu kehriz suyundan ayıran özellik nedir?
Zernebat suyu Erek dağından gelen kaynak bir sudur. Sadece içme suyu için kullanılır. Rahmetli Kerküklü Mecit Hoca (Balak)  künklerini döşemişti. Zernabat bu şekilde memlekete, çeşmelere dağıtılmış. Zernebat'ta kehriz suyudur.
Unutamadığınız bir anınız var mı?
Kenakan olarak Allah bize öyle bir cesaret vermiş ki biz düşünmeden 30-40 metre yerin altına inebiliyor, orda bedenen çalışabiliyoruz, tıpkı maden işçisi gibi.  Bir gün Sofi Kehrizinde  (Alay Komutanlığının içinde bulunan)  bakım yapıyordum.  Topraktan 3 tane tünel yapılmıştı. Tünelin içinde topraktan üç tane koltuğa benzer yer yapılmıştı. Muhtemelen bunlar kenkanların dinlenme yeriydi.  Hüseyin Kuşman ustaya küreği vurup bunları yıkacağım ama toprağı çekin, çekmeseniz burada boğulurum dedim. Küreği vurmamla toprak üstüme yıkıldı. Bağırıp çağırdım kimse beni duymadı. Toprak şeklinde koltuk çöktü. Yanımda bir tünel daha vardı. O tünelde yürümeye başladım.  Biraz ilerledikten sonra yukarıda mavi renkte iki tane beton kapak gördüm.  Tırmanarak yanımdaki küçük kazma ile betona kırdığımda ışık görmeye başladım. Işıkla beraber kurtulacağıma inandım. Seslenerek arkadaşlarımın yardımıyla dışarı çıktım. Yürüyerek çıktığım tünel Yaklaşık 57 metreydi. O kadar düzgün bir tüneldi ki bugün bile o kadar düzgün tünel vurulamaz.  Vatandaşına hizmet edenleri Allah korur. Dolaysıyla bir insanın günü gelmeden gitmez.