Doğu ve G.Doğu'nun idari taksimatına dair kısa bir bilgi
Cem Öksözoğlu
İnsanlık tarihi denilince Anadolu, Anadolu denilince insanlık tarihi akla gelir. Çünkü bu coğrafya tarihin ilk günlerinden itibaren çeşitli medeniyetleri bağrında taşımayı bilmiştir. Anadolu, tarihi süreç içinde jeo-politik ve jeo-stratejik önemine binaen hiçbir zaman mahalli eksenli düşünülmemiş, tarihin her döneminde global rol üstlenmiştir.
Anadolu coğrafyası insanların yaşaması için uygun bir coğrafi yapıya, iklime sahip olmakla beraber önemli ticaret yolarının geçiş güzergâhı üzerinde olması hasebiyle de tehditlere ve saldırılara tarihin her döneminde maruz kalmış bir coğrafya parçasıdır. Anadolu'nun savunmasında da olmazsa olmaz bölge Doğu ve G.doğu'dur. Bu bölgelere hâkim olmadan neredeyse Anadolu'ya hâkim olmak imkânsızdır.
Osmanlı döneminde Doğu ve Güney doğu Anadolu'da Van, Erzurum Kars, Çıldır ve Diyarbekir beylerbeylikleri ve bu beylerbeyliklere bağlı sancaklar bulunuyordu. Bu bölgelerin Osmanlı öncesi tarihi ile ilgili olarak ise şu özet bilgiler verilebilir:
Diyarbakır ve çevresindeki en eski iskânın M.Ö. 9000 yıllarına Van ve çevresindeki en eski medeniyet ise mevcut bilgilere göre M.Ö 5000 yıllarına kadar götürülebilmektedir. Mesela Van Kalesi civarındaki Tilkitepe ve Van Gölü'nün kuzeyindeki Ernis mezarlıklarındaki kazılarda, Kalkolitik, Bronz ve Demir devrine ait arkeolojik buluntulara rastlanılmıştır.
Doğu ve Güneydoğu'da İslamiyet öncesi hakimiyet incelendiğinde, Akad,Guti,Hurri,Mittani,Urartu,Asur,İskit,Med,Pers,Büyük İskender ve onun komutanlarından Selevkos,Roma,Part ve Bizans hakimiyetine girdiği görülmektedir.2.yüzyıldan 7.yüzyıla kadar Sasani hakimiyetinin bölgede varlığı bilinmektedir.
İslami dönemde Diyarbekir ve çevresine sırasıyla Emevi ve Abbasiler, Şeyhoğulları, Hamdaniler, Büveyhoğulları, Mervaniler, Selçuklular, Suriye Selçukluları, Anadolu Selçuklu Devleti'ne tabi olarak, İnaloğulları, Nisanoğulları, Hısnı-Keyfa Artukluları, Eyyubiler, Anadolu Selçukluları, İlhanlı, Mardin Artukluları, Timur Devleti, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı Devleti hâkim olmuştur.
Van ve çevresine ise İslamî dönemde, Hz. Ömer zamanında İyaz b. Ganem komutasındaki İslam orduları, Emeviler, Abbasiler, Bizans himayesinde Bagrat Hanedanı, Sacid Hanedanı, Vaspurakan Ermeni Prensliği, Mervaniler, Bizanslılar, Selçuklular, Selçuklulara tabi olarak Ahlatşahlar, Eyyubiler, Harzemşahlar, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar ve bu devletlere tabi olarak Bitlis ve çevresinde Dilmaçoğulları, Hakkâri bölgesinde Çobanoğulları, takip eden yıllarda Karakoyunlular, Timur Devleti, Mahalli hanedanlardan İzzeddin Sülalesi, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlılar hâkim olmuşlardır.
Selçuklu hakimiyeti döneminde bölgedeki vassal devletlerden Saltuklular Erzurum'da, Mengücekliler Erzincan ve Divriği'de, Ahlatşahların Van ve civarında, Dilmaçoğullarının Bitlis ve Siirt'te, Artukluların Diyarbakır, Mardin, Hasankeyf ve Harput'ta kültürel izler bırakabilecek kadar idari taksimatlar yaptıkları da gözden kaçırılmaması gereken önemli bir ayrıntıdır.
Bölge16. Yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı hâkimiyetine girmeye başlamıştır.1514'te Erzurum,1515'te Diyarbakır,1516'da Malatya,1518'de Harput,1534'te Bitlis,1548'de Van ve 1578'de Çıldır Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Bu yerleşim merkezlerinin Osmanlı hâkimiyetine girmesinden sonra bölgede D.bakır, Erzurum, Van, Kars ve Çıldır Beylerbeylikleri kurularak idari olarak taksimatları yapılmış teşkilatlandırılmıştır.
Osmanlı Devleti yönetimi altında bulunan bölgelerde mutlak merkeziyetçi bir yapı gütmemiş her bölgeyi kendi özel şartlarına göre esnek bir yönetim tarzı ile yönetmeye gayret etmiştir. Örneğin Kuzey Afrika Saliyaneli Eyalet statüsünde iken, Eflak, Boğdan, Hicaz ve Kırım gibi Eyaletler özel statülü eyaletler sınıfına girmekteydi.
Doğu ve Güneydoğu'da bulunan eyaletler Salyanesiz eyalet statüsüne girmekteydi. Yani Karaman Sivas veya Anadolu'daki diğer eyaletler hangi statü ile yönetilmişse Van, Erzurum, D.bakır'da aynı statü de yönetilmiştir. Toprakları Miri arazidir. Yani devlete aittir. Tımar sistemi uygulanır. Yöneticileri merkezden atanır ve idari olarak Anadolu'daki diğer eyaletler de sistem ne ise bu eyaletlerde de sistem o şekliyle uygulanmıştır.
Bu hafta ki yazımızın amacı tarihsel süreç içinde Doğu ve Güneydoğu'da hakim olan unsurlar hakkında kısa bir bilgi verdikten sonra Osmanlı Devleti zamanında ki idari taksimatı hakkında günümüzde siyasi tartışmalara konu olan bölgedeki eyalet sistemi ve yapısı hakkında kısa bir bilgilendirme yapmaktı. Görüldüğü üzere batılı devletlerin ve işbirlikçilerinin bölgemiz üzerinde idari olarak attıkları tezler gerçeği yansıtmamaktadır. Sivas, Karaman, Trabzon ne ise; Van, D.bakır, Erzurum 'da odur.
İyi Okumalar, Kalınız Sağlıcakla!
