Tarihi süreç içinde Van nüfusu hakkında bilgiler
Cem Öksözoğlu
Dünyanın en eski şehirlerinden biri olan Van şehri tarihi süreç içerisinde farklı devletlere ev sahipliği yapma hasebiyle sürekli dinamik yapısını korumayı başarmıştır. Bugün ki yazımızda tarihi olaylarla bağlantılarını da söyleyerek oluşan nüfus hareketliliği hakkında kısaca bilgi vermeye çalışacağız.
Van Ovası ve çevresinde yapılan arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarından Van'ın yerleşme tarihini günümüzden 5500 yıl kadar geriye götürmek mümkündür. Van Havaalanı'nın yakınındaki Tilkitepe Höyüğü'nde yapılan kazılardan, Van'ın, M.Ö. 3500 yıllarında iskâna açıldığı anlaşılmaktadır. Ancak, kentin önemli bir merkez olarak ortaya çıkması Urartular dönemine (M.Ö. 900-600) rastlar. O dönemde Tuşpa olarak anılan ve Urartu Devletinin başkenti olan kent, binlerce yıllık tarihi süreç içerisinde çeşitli uygarlıklar arasında sürekli el değiştirmiştir. Yoğunlaşan Asur saldırıları ve ardından İskit ve Med'lerin saldırıları sonucu Urartu devleti yıkılmış ve bir süre sonra bölge, sırasıyla Persler, Romalılar, Sasaniler, Araplar, Bizanslar, Selçuklular, ilhanlılar, Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safaviler ve 1548 de Osmanlıların eline geçmiştir.
Van'ın bir sınır şehri olması ve sık sık istilalara maruz kalması nedeniyle kent, Urartu ve Osmanlılar dönemi dışında uzun süre siyasi istikrara kavuşamamıştır. Osmanlıların son döneminde Van ve çevresinde birçok siyasi çalkantı yaşanmıştır. Özellikle imparatorluğun gerileme sürecine girdiği yıllarda, Avrupalıların Şark meselesi olarak gördükleri Doğu Anadolu Bölgesi'nde, etnik ve sosyal yapıyı kaşıyarak gizli emellerine ulaşmak için birçok misyoneri bölgeye gönderdiği ve aynı zamanda Van ve Bitlis gibi merkezlerde okullar ve konsolosluklar açtıkları bilinmektedir. Dolayısıyla 19. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına (1918) kadar geçen sürede içinde Van ve çevresi, çeşitli iç ve dış nedenlerden kaynaklanan pek çok karmaşaya sahne olmuştur. Bu durum, doğal olarak yörede defalarca yaşanan kitlesel göç hareketlerini de beraberinde getirmiştir.
Cumhuriyet dönemi öncesinde düzenli nüfus sayımları yapılamadığı için o dönemlere ilişkin Van'ın nüfusu hakkında sağlıklı bilgi bulunmamaktadır. Mevcut bilgiler ise bazı seyyah ve yabancı araştırmacıların gözlem ve tahminlerine dayanmaktadır. 1827 yılında Fransız Asya Cemiyeni'nin Van'a gönderdiği Friedrich Edward Schulz'un verdiği bilgilere göre o dönemde Van Şehrinde 10.000- 12.000 civarında bir nüfus yaşamakta ve yine aynı dönemde İngiliz konsolosu olan I. Birant'a göre şehirde 2 bini Ermeni, 5 bini Müslüman olmak üzere toplam 7.000 kişi yaşamaktadır. 19. Yüzyılda bölgeye gelen ve çeşitli gözlem ve araştırmalarda bulunan Lynch'e göre 1838 de Van'da 25 bini Müslüman, 10 bini Hıristiyan olmak üzere toplam 35bin kişi yaşamaktadır. Cuinet'e göre ise 1890 da Van kentinde 16.000'i Müslüman, 13.500'ü Hıristiyan, 500'ü ise Yahudi olmak üzere toplam 30bin kişi yaşıyordu.
1890'dan I. Dünya savaşına kadar geçen süreye ilişkin kentin nüfusu hakkında sağlıklı bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımında (1927) kent nüfusu 7000 kişi olarak tespit edilmiştir. 1890-1927arasında kent nüfusunun azalmasında I. Dünya savaşı esnasında kentin Rus ve Ermeni işgaline uğramasıyla birlikte Müslüman nüfusun Anadolu'nun daha güvenli bölgelerine göç etmesi, ardından Rus ve Ermenilerin de bölgeyi terk etmesi etkili olmuştur.
Cumhuriyet döneminde, 1950 yılı hariç, gerek kent nüfusu, gerekse il nüfusu sürekli artmış ve bu artış Türkiye ortalamasının bir hayli üzerinde gerçekleşmiştir.
Özellikle 1960'lardan sonra Van Kenti nüfusundaki artış daha belirgin hale gelmiştir. Öyle ki bazı sayım dönemlerinde yıllık nüfus artışı yüzde 9'un üzerine çıkmıştır. 1927 de 7000 olan kent nüfusu, 1950 de 13664'e, yirmi beş yıl sonra 1975 de 63663'e, 1990'da 153111'e, 2000 yılında 284464'e, 2007 yılında ise 331986 kişiye yükselmiştir.
Özellikle 1980 sonrasında kentin nüfusu il nüfusuna oranla çok daha hızlı artmıştır. Örneğin, 1980-2007 yılları arasında Van il nüfusu yüzde 80 artarken, 180 kentin nüfusu yüzde 148 oranında artmıştır. Kent merkezindeki hızlı nüfus artışında, büyük ölçüde göç etkili olmuştur.
Yaklaşık 7000 yıllık tarihe sahip Van'da görüldüğü üzere özellikle son 100 yıllık süreçte demografik ve sosyolojik yapıda büyük bir değişim yaşanmıştır. Van,1915 yılında büyük bir yıkım ile nüfusunun büyük bir kısmını kaybetse bile sahip olduğu coğrafi ve jeo- stratejik zenginlik zaman içinde nüfusunun artmasına neden olmuştur. Van günümüzde 1 milyonun üzerindeki toplam nüfusu ile ülkemizin en büyük 19.şehri konumuna gelmiştir.
İyi Okumalar, Kalınız Sağlıcakla!
