Van ve çevresindeki Hristiyanlık dönemi yapıları
Cem Öksözoğlu
Tarihi çok eski çağlara kadar inen Van ve çevresinde Bizans hakimiyeti MS. 5.yy.dan itibaren başlamış, bölge uzun bir süre boyunca Bizans ve Sasaniler arasında el değiştirmiştir. . 7. yy. 'ın sonlarından itibaren uzun süreli bir Hıristiyan hakimiyeti altına giren bölgeyi, Abbasiler Vali olarak atadıkları Ermeni Prensler vasıtası ile ''Ermeniye" adı altında idare etmişlerdir. 908 yılında Abbasi halifesi Muktedir, Van Gölü'nün güney doğusundaki Vaspurakan bölgesinde yaşayan Ardsruni prensi Gagik'e taç giydirerek krallık unvanı vermiştir. Vastan adıyla Gevaş'ı merkez edinen Vaspurakan prensliği; iç işlerinde serbest, dış işlerinde Abbasilere bağlı kalmıştır. 10.yy. sonlarında bölgeye Bizans İmparatorluğunun tekrar hakim olmasıyla Ermeni prenslikleri, Bizans egemenliğine girmiştir.
1018 yılından itibaren Selçuklu akınları başlayınca, son Vaspurakan kralı Senekerim, Bizans imparatoru ile anlaşarak, Van ve çevresini 1021 tarihinde Bizans'a terk etmiştir. Böylece bölgede yüz üç yıl hüküm süren Vaspurakan Prensliği sona ermiştir. Bizans'ın varlığı ise, 1064'de başlayan Selçuklu akınlarıyla son bulmuştur.
Van ve çevresinde 9. yy. başlarından 18. yy.ın sonlarına kadarki dönem içerisinde, yöredeki Hıristiyan mimarların ortaya koyduğu, bugün büyük bir bölümü harap olmuş, bir kısmı ise tamamen ortadan kalkmış birçok dini yapının inşa edilmiş olduğu bilinmektedir.
Başlıcaları;
- Lım Manastır (Adır) Kilisesi: Manastır, Van Gölü'ndeki Adır adasında bulunmaktadır. 11. yy.da Ada'nın güneyine kurulan manastır, Saint Georges Kilisesi, Saint Sion Şapeli, papaz okulu, keşiş hücreleri. misafirhane ve limandan oluşmaktadır. Bunlardan günümüze kısmen de olsa, ulaşanlar kilise ve şapeldir.
- St.Bartholomeos Manastır Kilisesi: :Yapı, Başkale'nin Albayrak Köyü'nde bulunmaktadır. İlk yapılışı 4. yy.a uzanan kilisenin, 13-14. yy.da yenilendiğini biliyoruz. Ayrıca yapı üzerinde 1647-1655 tarihli bir onarım kitabesi bulunmaktadır. Manastırdan günümüze üst örtüleri yıkılmış kilise ile kilise önünde yer alan jamatun(büyük dış hol) gelebilmiştir.
- Akdamar Manastır Kilisesi: Manastır Akdamar Adasında bulunmaktadır. Manastırın merkezini ve ana yapısını oluşturan kilise, Vaspurakan kralı I.Gagik tarafından 915-921 yılları arasında yaptırılmıştır. Kilise ile birlikte; saray, hizmetli odaları, bahçe ve liman da inşa edilmiştir. 13. yy. sonlarında ana kilisenin doğusuna bir şapel, 1763'de bir jamatun eklenmiştir. Yine bu yüzyılın sonunda da kuzeye eklenen bir çan kulesi ile yapı, biraz daha genişletilmiştir. Manastır, 1895'e kadar bölgedeki Ermeni patrikliğinin merkezi olmuştur. 1918'de ada terk edilince manastır da kendi haline bırakılmıştır. Uzun bir süre bakımsız bir vaziyette bulunan Manastır, yakın dönemde restorasyonu yapılarak insanlığın hizmetine tekrar sunulmuştur.
- Varank Manastır Kilisesi: Yedi Kilise adıyla da anılan manastır, Van'ın 9 km. güneydoğusunda yer alır. Değişik dönemlerde yapılan eklemelerle bir komplekse dönüşmüş olan manastır, Kral 1. Senekerim tarafından 10.yy.ın başlarında yaptırılmıştır.
- Sortikin Kilisesi: Adını bulunduğu köyden alan kilise, Çatak ilçe merkezinin 11 km kuzeyinde bulunmaktadır. Adı ve kesin tarihi bilinmeyen yapı, plan ve mimari özelliklerine göre 10.yy.'a tarihlendirilmektedir.
- Saint Thomas Manastır Kilisesi: Van'ın Altınsaç köyünde bulunan yapı, Van Gölüne bakan bir vadinin yamacına kurulmuştur. 13. yy.dan önceye tarihlenen kilise, 1671 de onarılarak batısına bir de jamatun eklenmiştir. Manastıra ait yapıların hepsi yıkılmış olmasına rağmen kilise günümüze oldukça sağlam bir durumda gelmiştir.
Van Gölü havzası tarih boyunca geçiş güzergahı üzerinde olması hasebiyle çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış müstesna bir coğrafyadır. Bu yazımızda bölgemizde Hıristiyanlar tarafından geçmişte yapılan eserlere ait kısaca bilgi vermeye çalıştık.
İyi Okumalar, Kalınız Sağlıcakla!
